کیمیای محبت

کیمیای محبت

قرن هاست که با فرارسیدن ایام محرم و صفر ، عَلَم عزای سید الشهدا (ع) و اصحاب گرانقدرش در جوامع شیعی برپا می گردد و هزاران دل عاشق در سوگ مولا و امام خویش ، اشک ماتم می ریزند و بر سر و سینه می کوبند. ریشه این اندوه سنگین که از ورای قرن ها هنوز شعله آن ، دل شیعیان را به آتش می کشد ، رشته محبّتی است که آنها را به اهل البیت (ع) متصل ساخته است. اینکه جنس این محبّت از چیست و چه ملزوماتی دارد؟! شرایط وصول به آن کدام است؟! خاصیتش چیست؟!نشانه های محبّت حقیقی و وجوه افتراق آن از محبت های دروغین و ادعایی کدام است؟! همه اینها سؤالاتی است که در نوشتار زیر با استفاده از قرآن کریم و روایات اهل بیت (ع) قصد پاسخگویی به آن را داریم.  

محبّت ، یعنی دوست داشتن یک موجود صاحب جمال صاحب کمال. یعنی باید اول کمالی و جمالی باشد تا دل در گرو محبت آن قرار گیرد. از این تعریف معلوم می شود که شرط ایجاد محبّت ، شناخت و معرفت نسبت به ویژگی های محبوب است. یعنی تا شناخت نسبت به ویژگی های کمالیه محبوب حاصل نگردد ، نور محبّت در دل محبّ تابیده نمی شود. سرّ اینکه در روایات اهل بیت (ع) ، مکرراّ بر اهمیت معرفت نفس و خود شناسی بعنوان نافع ترین معارف یاد شده است نیز همین است[1]. چرا که شناخت کامل ترین مخلوقات که انسان است ما را به عظمت کمال و جمال خالق بزرگ این مخلوق خارق العاده واقف و آشنا می گرداند و همین معرفت ، ما را به محبّت محبوب حقیقی سوق می دهد. 

نکته مهم آنست که هر چه درجات کمال و جمال محبوب بالاتر باشد و از سوی دیگر میزان معرفت و شناخت محبّ نیز نسبت به محبوب بیشتر گردد ، شدت محبّت نیز افزون تر خواهد گردید. محبّت یک مؤمن معمولی نسبت به خداوند ، هرگز قابل مقایسه با محبّت یک عارف واصل نیست و ریشه آن ، عمدتاً به درجه معرفت آن دو باز می گردد ، موضوعی که در حدیث قدسی نیز از قول حضرت حق به آن اشاره شده است[2].   

اما خاصیت و فایده محبّت چیست؟  

آنچه با استفاده از آیات نورانی قرآن کریم و روایات اهل بیت (ع) به دست می آید آنست که خاصیت و فایده اصلی محبت در دنباله روی و اطاعت از محبوب است. در واقع محبّ حقیقی کسی است که تنها محبوب و خواسته های محبوب را می بیند و خودش را در خواست محبوب خویش فانی می سازد. چنین محبّی اگر در انتخاب محبوب خویش به خطا نرفته باشد ، با همرنگ شدن با محبوب و قدم نهادن در جای گام های او ، پله های کمال را طی می کند و خود را به کمال محبوب نزدیک تر می سازد. از همین روست که در معارف اسلامی و حتی ادبیات ما نیز از محبّت به کیمیا و اکسیر حیاتبخش وجود انسان یاد می شود. می توان به ابیات زیر از مثنوی مولوی اشاره کرد : 

هر که را جامه ز عشقی چاک شد       خود ز حرص و عیب کلّی پاک شد 

شاد باش ای عشق خوش سودای ما     ای طبیب جمله علّت های ما 

اصولاً تفاوت اصلی عشق ها و محبّت های حقیقی از محبت ها و عشق های مجازی و ادّعایی نیز همین است که در محبّت های مجازی بر خلاف انواع حقیقی آن ، خواست و شهوت محبّ دروغین است که موضوعیّت دارد و در واقع محبوب وسیله و ابزاری است تا مدعی محبّت او به خواست نفسانی و شهوانی خود برسد و نشانه این نوع عشق ها و محبّت های دروغین نیز آنست که پس از وصال ، خاموش می شود و اثری از عشق و محبّت پیشین باقی نمی ماند. 

محبّت حقیقی حتی اگر در ابتدا نثار محبوب های غیرحقیقی نیز گردد ، چون شعاعی از محبّت اصیل و حقیقی به کمال مطلق است می تواند رشد آفرین و تعالی بخش باشد.  چرا که انسان را از دایره خود پرستی و نفسانیت خویش خارج کرده و متوجه کمال غیر می سازد. خواست محبوب جای خواهش نفس را می گیرد و همرنگ شدن با محبوب ، منتهای آرزوی محب می شود. در اینصورت است که هر چه محبوب به کمال مطلق نزدیک تر باشد ، محبّ خویش را به درجات عالی تری از کمال می رساند.  

شاید به همین دلیل است که تنها کامل ترین انسان که وجود مقدّس رسول گرامی اسلام ، حضرت محمّد مصطفی (ص) است ملقّب به "حبیب الله" می گردد. 

اما نکته بسیار مهم و حائز اهمیت آنست که افتراق محبت های مجازی از عشق ها و محبت های حقیقی در بسیاری از موارد چندان آسان نیست و نیاز به دقت و توجه کامل و اساسی دارد.  

اطاعت ، نشانه محبّت حقیقی 

    خداوند در قرآن کریم ، شرط محبّت حقیقی را اطاعت از محبوب بیان کرده است :

قل ان کنتم تحبّون الله فاتّبعونی یُحببکم الله[3] 

در این آیه کریمه ، خداوند از پیامبر خود می خواهد تا شرط صادقانه بودن ابراز محبّت مؤمنان به خداوند را اطاعت و تبعیّت ایشان از اوامر رسول خدا (ص) (که بر اساس آیه بعد از آن در ردیف اطاعت از خداوند است) بیان نماید. و این مطلبی است که امام صادق (ع) نیز در ابیاتی که به ایشان منسوب است به روشنی و زیبایی بیان فرموده اند:  

تعصی الاله و أنت تظهر حبّه             هذا لعمری فی الفعال بدیعٌ

لو کان حبّک صادقاً لأطعته          انّ المحبّ لمن یحبّ مطیعٌ[4]

محبتی حقیقی و صادقانه است که با اطاعت از محبوب همراه باشد وگرنه ادعایی بیش نیست.  

وظیفه مسلمانان در برابر اهل بیت پیامبر (ع)  

  آنچه که با استفاده از آیات نورانی قرآن کریم استفاده می شود آنست که بر خلاف دیگر انبیای الهی که مطابق بیان حضرت حق در جای جای کتاب آسمانی خود ، به هیچ وجه از مردمان قوم خویش اجر و مزدی را مطالبه نمی نمودند[5] ،‌ رسول گرامی اسلام به امر خداوند از مؤمنان در برابر رسالت خویش طلب اجر و پاداش می نماید!! و این صریح دستور الهی است:  

قل لا أسئلکم علیه أجراً الّا المودّة فی القربی[6] 

و اجر رسالت پیامبر (ص) از سوی خداوند ، مودّت و محبّت نسبت به اهل بیت و ذوی القربای پیامبر تعیین می گردد. در روایات صحیح به نقل از منابع شیعه و سنی ، مراد از القربی در این آیه ، علی و فاطمه (ع) و پسران آنها می باشند.[7] 

طبیعی است که اجر و پاداش هر عمل بایستی عقلاً با آن تطابق و همسنگی داشته باشد و بنابراین بر اساس این آیه شریفه ، مودت نسبت به اهل بیت (ع) همسنگ رسالت پیامبر (ص) است. البته در جای دیگری از قرآن کریم ، همسنگ دیگری برای رسالت پیامبر ذکر شده است:  

یا ایّها الرّسول بلّغ ما أنزل الیک من ربّک فان لم تفعل فما بلّغت رسالته[8]  

طبق روایات متواتر از منابع شیعه و سنی ، این آیه در ماجرای غدیر خم و بیان وصایت و ولایت امیر مؤمنان علی (ع) نازل گردیده است[9]. پس مطابق این آیه ، همسنگ دیگر رسالت رسول خدا (ص) ، ولایت علی (ع) و جانشینان آن حضرت است. بعبارت دیگر با مقایسه این دو آیه (23 شوری و 67 مائده) مشخص می شود که مودت نسبت به اهل بیت (ع) تنها با پذیرش ولایت آنها محقق می گردد. 

نکته جالب دیگر آنکه در آیه 23 سوره شوری ، خداوند برای اجر رسالت پیامبر (ص) از کلمه "مودّت" استفاده نموده و نه "محبّت". تفاوت لغوی مودّت با محبت آن است که در مودّت ، محبّت طرفینی مطرح است ، در حالی که محبّت ممکن است یکطرفه باشد[10] و این البته آن محبّتی نیست که منظور نظر خداوند به عنوان اجر رسالت پیامبر (ص)  خویش است. به عبارت دیگر ، وقتی مؤمنان می توانند مطابق دستور خداوند ، بخشی از اجر رسالت پیامبر خویش را بر آورده سازند که به مقام مودّت اهل بیت نائل شوند یعنی علاوه بر اینکه محبّت ایشان را صادقانه داشته باشند ، مورد محبّت اهل بیت نیز قرار گیرند و این حاصل نخواهد شد مگر با اطاعت ایشان که در آیه 31 سوره آل عمران به آن اشاره گردیده است. 

نکته زیبای دیگر اینکه خداوند ، خود فلسفه و حکمت قرار دادن مودّت اهل بیت (ع) به عنوان اجر رسالت پیامبر خویش را به روشنی در دو جا بیان فرموده است: 

1-      در یک جا بیان می دارد که فایده اصلی این مودت و محبّت نسبت به اهل بیت پیامبر (ص) به خود شما می رسد و پیامبر خدا به اجر و پاداش نیازی ندارد.[11]

2-     در جای دیگری تلویحاً اجر رسالت یا مودت نسبت به اهل بیت رسول خدا (ص) ، راهی برای وصول به حضرت حقّ تبیین گردیده است.[12]  

امید آنکه خداوند نور معرفت و محبّت نسبت به اهل بیت علیهم السلام را روز به روز در دل های ما فروزان تر فرماید و ما را در مسیر طاعت و بندگی خویش استوار و ثابت قدم بگرداند.  

اللهم ارزقنی حبّک و حبّ ما تحبه، و حبّ من یحبّک، والعمل الذی یبلغنی إلی حبّک واجعل حبّک احبّ الاشیاء إلی[13]   

---

[1]- قال علی (ع):  معرفة النفس أنفع المعارف   شرح غررالحکم، ج 6، ص 148

[2] -حدیث قدسی: من طلبنی وجدنی و من وجدنی عرفنی و من عرفنی احبنی و من احبنی عشقنی و من عشقنی قتلته و من قتلته فعلی دیته و من علی دیته و انا دیته- قره العیون ، فیض، صفحه 369

[3] - آل عمران- 31

[4] - سفینة البحار، جلد1، ص199

[5] - از آن جمله است : هود 29 و 51 ، یونس 72 و شعرا آیات 109 و 127 و 145 و 164 و 180

[6] - شوری- 23

[7] - از جمله می توان به روایتی اشاره کرد که امام فخر رازی در تفسیر کبیر خود به نقل از کشّاف زمخشری (هر دو از اکابر اهل سنت) ذیل آیه 23 سوره شوری بیان نموده است.

[8] - مائده- 67

[9] - «فخررازی» از بزرگان اهل سنت ، در تفسیر کبیر خود در ذیل آیه ابلاغ چنین مینویسد: «همین وجه از وجوهی که مفسران در شأن نزول این آیه یادآور شده‏اند، این است که آیه تبلیغ در فضیلت علی بن ابیطالب(ع) نازل شده است و هم زمان با نزول این آیه، رسول اللَّه(ص) دست علی(ع) را گرفته و فرمود: «کسی که من مولای اویم، علی(ع) مولای اوست. پروردگارا دوست او را دوست، و دشمنش را دشمن بدار...»

[10]- فاطر هستی ، ج 1 ، فاطمه میرزایی ، 1385

[11] - سبأ-47:  قل ما سئلتکم من اجر فهو لکم ان أجری الّا علی الله

[12] - فرقان-57: قل ما أسئلکم علیه من أجر الّا من شاء أن یتّخذ الی ربّه سبیلاً

[13] - توصیه مرحوم عارف واصل ، سید علی قاضی (ره) به شاگردان و مریدان خود در خصوص دعای قنوت نماز