شب چراغ

 

  

شب چراغ  

 

فتنه شناسى از دیدگاه قرآن کریم و نهج البلاغه 

  

حوادث اخیر جامعه ، بویژه در هفته های نخستین پس از انتخابات ریاست جمهوری اخیر ، چنان فضای جامعه را غبارآلود و مبهم ساخته بود که برای بسیاری از مردم ، تشخیص و درک صحیح حق و باطل مشکل می نمود و اگر نبود بیانات روشنگرانه رهبری فرزانه انقلاب ، جریان فتنه و نفاق ، شاید به بخشی از مطامع باطل خویش دست یافته بود.  نوشتار زیر ، به مروری هرچند اجمالی و مختصر از فتنه شناسی به روایت قرآن کریم و نهج البلاغه پرداخته است:   

 

تعریف فتنه      

'فـتـنـه'، مـصـدر عـربـى از مـاده فـَتـَن اسـت و در لغـت به معناى 'در آتش انداختن' و 'گـداخـتـن سـیـم و زر' جـهـت آزمـایـش و جـدا سـاخـتـن مـواد خـالص آن از نـاخـالصى هاست[1].

در قرآن کریم ، فتنه به معانى امتحان و آزمایش (عنکبوت-2) ، فریب ونیرنگ (اعراف-27) ، بلا و عذاب (ذاریات-14) ، گمراهی (مائده-41) ، شرک و بت پرستی (بقره- 191)  و... استعمال شده است. بنظر می رسد همه این معانی به ریشه اصلی کلمه فتنه که همان " آزمایش " و جدا شدن سره از ناسره می باشد ، باز می گردد. در واقع ، فتنه فراهم شدن شرایطی است برای فرد یا جامعه تا درجه خلوص ایمان آنها مورد آزمون قرار گیرد ؛ امری که سنّت الهی برای همه مردم مقدّر فرموده است و هیچ کس را از آن گریزی نیست: 

أحسب الناس أن یترکوا أن یقولوا آمنّا و هم لا یُفتنون         عنکبوت-2

در فرهنگ سیاسى اجتماعى اسلام ، اصطلاح 'فتنه' به یکسرى پدیده هاى اجتماعى سیاسى گفته می شود که فضای جامعه اسلامى را متلاطم و غبارآلود نموده و تشخیص حق و باطل را برای عوام جامعه و حتی برخی خواص کم بصیرت با مشکل روبرو می سازد.  

فـتـنه گران، به خوبى مى دانند که اگر حق به طور واضح مطرح گردد، راهى براى نفوذ آنان در جامعه باقى نمى ماند و اگر باطل به صورت عریان عرضه شود، هیچ کس در پـى آن نـمـى رود؛ از ایـن رو هـمـواره بـر تـن بـاطـل، لبـاس حـق مـى پـوشـانـنـد و تـشـخـیـص حـق از بـاطـل را بـر مـردم مـشـتـبـه مـى سـازنـد تـا از طـریـق حـق جـلوه دادن باطل، مردم را اغفال و به دنبال خود بکشانند (بقره-42 ، آل عمران-71) .

زمینه های ایجاد فتنه  

آیات نورانی وحی و وجود مقدس حضرت رسول اکرم "ص" که مبیّن زنده این آیات در میان مسلمین بودند راه را بر فتنه گری های منافقین بسته بود و در این میان ، تبعیّت عموم مسلمانان از اوامر رسول خدا "ص" نقشی بسزا و تعیین کننده داشت ، بنحوی که قلیلی از عناصر منافق هم که در صدد توطئه و ایجاد فتنه بودند ، راه به جایی نمی بردند.

 پس از رحلت رسول اکرم "ص" ، جامعه اسلامی آبستن فتنه های عظیمی گردید که موجبات تفرقه و ایجاد شکاف میان مسلمانان را فراهم ساخت. منافقین دیروز که حضور پیامبر اسلام (ص) را مانع بزرگی در راه دستیابی به امیال خویش می دیدند ، پس از رحلت ایشان با غبار آلود نمودن فضای جامعه و سوء استفاده از کم بصیرتی و عدم بینش عوام امت اسلامی ، ضربه های سهمگینی بر امامت امّت و مسیر روشن هدایت جامعه اسلامی وارد ساختند و موجبات انحراف میلیاردها مسلمان را در طول تاریخ فراهم آوردند. 

از سـخـنـان گهربار مولاى متّقیان "ع" این گونه استنباط مى شود که زمینه ها و شرایط اصـلى فـتـنه در جامعه، پیروى از هوس هاى نفسانى مانند جاه طلبى و دنیا دوستى و نیز بـدعـت در دیـن خداست و ابزار اصلى فتنه گران براى ایجاد فتنه در جامعه، امتزاج حق و بـاطـل اسـت[2].   

همه عمر کوتاه حکومت پنج ساله علی "ع" به جنگ با فتنه گران طی شد. در بحبوحه جنگ جمل و پیکار آن حضرت با ناکثین ، یکى از یاران امام على "ع" به نام 'حارث'، به آن حـضـرت مـراجـعه کرد و عرضه داشت: 'من در امر حیرت آورى گرفتار آمده ام؟ حیرانم از ایـنـکه مى بینم شما با کسانى "از قبیل طلحه، زبیر و عایشه" مى جنگید که از صحابه بـزرگ پـیامبر "ص" بوده اند و از طرفى خود شما هم از نزدیکان پیامبر "ص" هستید، هر دو طرف سابقه درخشانى در حمایت از اسلام دارید؛ در این امر متحیّر مانده ام که کدام یک از شما را بر حق بدانم؟' حضرت على "ع"، توصیه روشن گرِ مهمى به او فرمودند:

'یا حارِثُ اِنَّکَ نَظَرْتَ تَحْتَکَ وَ لَمْ تَنْظُرْ فَوْقَکَ فَحِرْتَ! اِنَّکَ لَمْ تَعْرِفِ الْحَقَّ فَتَعْرِفَ اَهْلَهُ وَ لَمْ تَعْرِفِ الْباطِلَ فَتَعْرِفَ مَنْ اَتاهُ' [3]

"اى حـارث! تـو بـه پـیـش پـاى خـود چـشـم دوخـتـه اى و از بـلنـدا بـه مسائل نمى نگرى، در نتیجه به سرگردانى دچار آمده اى. تو حق را نشناخته اى تا اهلش را بازشناسى، باطل را نیز نمى شناسى تا هر که بدان سو رفت، بشناسى. "

ماهیت سران فتنه

حوادث فتنه گو معمولاً از سوی برخی افراد یا گروه ها که در اثر آن حوادث ، منافع دنیوی و مادیشان به مخاطره افتاده است دامن زده می شود. قرآن کریم برخی از این نمونه ها را برای عبرت مسلمانان بیان کرده است. از جمله می توان به آیات 42 تا 49سوره مبارکه توبه اشاره نمود که به استنکاف برخی از مسلمان های ظاهری سست ایمان از همراهی با رسول خدا "ص” در غزوه تبوک اشاره می کند. اینان در برابر پیامبر "ص" برای عدم حضور خود در جبهه جنگ ، عذرهایی تراشیدند و پیامبر هم به آنها اجازه فرمودند. این آیات نازل شد و بر این نکته تأکید نمود که در صورت همراهی این عده با سپاه مسلمین ، فتنه انگیزی و نفاق از سوی آنها سبب ایجاد دودلی وتردید در صفوف مسلمانان می گردید.

فتنه گران غالباً از چهره های نامدار و خوش سابقه ای هستند که بدلیل همین سابقه درخشان ، اغلب مردم پذیرش خطاکار بودن آنها را ندارند. این افراد بدلیل ضعف ایمان و پیروی از هوای نفس ، علی رغم علمی که در بیشتر مواقع به ناحق بودن خواسته های خویش دارند ، پای در مسیری می گذارند که جز فتنه انگیزی و ایجاد شکاف و تفرقه در جامعه فرجامی ندارد.

حضرت امیرمؤمنان علی "ع" در جریان فتنه جمل در مورد سران این فتنه می فرمایند:  

"اینان گذشته مرا دیده‌اند؛ صلابت مرا دانسته‌اند ؛ چگونگی مرا دیده‌اند؛ منم " ابوالحسن " که قدرت مشرکان را در همه جنگ‌ها در هم شکستم؛ منم کسی که جماعت آنها را پراکنده می‌ساختم ؛ من با همان قلب محکم امروز نیز با دشمنان روبرو خواهم شد و در کار خود یقین دارم و هرگز تردیدی ندارم. ^[4] "

در بسیاری از موارد ، سران فتنه تحت تأثیر تحریکات و القائات اطرافیان خود قرار گرفته و قدرت تصمیم گیری در انتخاب مسیر حق و بازگشت از باطل خویش را از کف می دهند. در مورد زبیر ابن عوام ، نقل گردیده که پیش از شروع جنگ جمل ، حضرت علی "ع" او را بسوی خود خواندند و احادیثی از رسول خدا "ص" را در وصف خویش به او یاد آور گردیدند که همین مسئله سبب پشیمانی او در رویارویی با حضرت گردید ، اما سرانجام در اثر القائات اطرافیان خود ، مجدداً به صف دشمنان آن حضرت پیوست و به روی ایشان شمشیر کشید و آخرالأمر هم توسط یکی از همان منافقین به هلاکت رسید.

 

گاهی عدم داشتن بینش و بصیرت کافی سبب فتنه انگیزی کسانی می شود که نه تنها اهل نفاق و کفر و فسوق نیستند ، بلکه بارها صداقت و پاکبازی خود را نیز در راه دفاع از حق باثبات رسانیده اند. البته اینگونه افراد معمولاً بازیچه خدعه اهل نفاق می گردند و بدلیل همین نداشتن بصیرت ، خود به سران فتنه می پیوندند. نمونه بارز این افراد ، سران خوارج یا مارقین بودند که پس از فتنه حکمیت در جریان جنگ صفین ، فریب خدعه معاویه و عمرو عاص را خوردند و خود ، فتنه ای بزرگتر پدید آوردند که در جریان آن بخش زیادی از سپاه علی "ع" در مقابل آن حضرت قرار گرفتند و پس از آنکه شمار زیادی از آنان در برابر نصایح روشنگرانه امام "ع" بیدار نشدند ، چاره ای جز پیکار با آنان در برابر امیرمؤمنان "ع" باقی نماند و اکثریت آنان در جنگی که به نهروان موسوم گردید ، توسط امام علی "ع" و یاران آن حضرت به هلاکت رسیدند.

 

راه های پیشگیرى از فتنه

 

پـیـشـگـیـرى هـمـواره قـبـل از بـروز بـیـمـارى و بـه مـعـنـاى زدودن زمـیـنـه هـا وعوامل بیمارى زاست. در این مرحله کارشناسان و مسؤولان جامعه، وظیفه دارند، ریشه ها و زمـیـنه هاى مساعد براى رشد و نمو فتنه را از بین ببرند. براى پیشگیرى از وقوع فتنه باید دو کار اساسى در جامعه انجام شود:

1 ـ از بـیـن بـردن زمـیـنـه هـاى فـتـنـه:  

 یـک بـُعـد از پـیـشـگـیـرى، خـشـکـانـدن زمینه هاى شـکـل گـیـرى فـتـنـه اسـت. مـثـلاً اگـر تـفـرقـه، زمـیـنـه سـاز فـتـنـه اسـت، بـایـسـتـى عوامل تفرقه را از میان برداریم؛ اگر رواج بدعت ها مرحله آغازین فتنه است، بر عالمان دین است که با بصیرت از نفوذ بدعت ها جلوگیرى کنند؛ اگر امتزاج و در هم آمیختگى حق و باطل باعث بروز فتنه ها و حاکمیت باطل مى گردد، بر عالمان، اندیشمندان و محققان دینى است که مرز حق و باطل را بشناسانند.

2 ـ تـقـویـت و تحکیم اصول و ارزشهاى دینى: 

  همان گونه که در یک باغچه بایستى از رویـیدن علف هاى هرز جلوگیرى کرد، باید در تقویت و رشد گیاهان مطلوب نیز کوشید؛ کـود مـنـاسـب بـه پـاى آنها ریخت و آبیارى اندازه و به موقع کرد.در جامعه نیز، یکسرى اصـول و بنیادها و ارزشهاى اجتماعى مقبول و ثابت وجود دارد که دوام و استحکام جامعه به دوام آنـهـاسـت و تـزلزل در ایـن اصـول و ارزشـهـاى نـاب، نـابـسـامـانـى و تزلزل جامعه را به دنبال دارد.

بـراى حـراسـت و پـاسـدارى از ایـن اصـول و بـنیادهاى الهى بایستى ابتدا نسبت به آنها آگـاهـى و بـصـیـرت کـافـى داشـت. از ایـن رو، هـر چه سطح آگاهى جامعه به خصوص نـسـل جـوان نـسـبـت بـه اصـول و ارزشـهـاى مـکـتـبـى بـالا رود، اسـتـحـکـام بـنـیـادهـا و اصـول اجـتـمـاعـى افـزون تـر و در نـتـیـجـه رسـوخ و رخـنـه عـوامـل فـتـنه گر مشکل تر و زمینه عمل آنان کمتر خواهد بود.  مهمتر از آگاهى و بصیرت، ایـمـان و بـاور قـلبـى و تقیّد عملى نسبت به ارزشهاست. چنانکه امیر فرزانگان "ع" مى فرماید:

'وَاعْلَمُوا اَنَّهُ مَنْ یَتَّقِ اللّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً مِنَ الْفِتَنِ' [5]

آگـاه بـاشـیـد! آن کـس کـه تـقـوا پـیـشـه کـنـد و از خـدا بـتـرسـد، خـداونـد متعال راهى براى نجات او از فتنه ها بازمى کند. و این همان توصیه قرآن کریم است به مؤمنان که:  و من یتّق الله یجعل له مخرجاً[6]

 

روش مواجهه با فتنه

 

در موقعیتی که فتنه فراگیر شده و فضای جامعه را غبارآلود و مسموم نموده است ، مبارزه و ستیز براى از میان برداشتن فتنه، وظیفه اى همگانى است و مبارزه با فـتـنه بایستى در رأس فعالیت هاى جامعه قرار گیرد. اما این بدان معنا نیست که گرهى کـه بـا دسـت قـابـل گشودن است، با دندان باز کنیم، بلکه باید ضمن رعایت مراتب نهى از منکر ، اگر در نهایت امر، ریشه کنى فتنه به جان باختن نیاز داشت، جان خود را به پای رفع فتنه قربانی کنیم.

امـام عـلى "ع"، در مـقـابـله بـا فـتنه غاصبان خلافت با توجه به شرایط و موقعیت جامعه اسـلامـى و مـصـالح عـالیـه نـهـال نـوپـاى اسـلام، نـه تنها دست به شمشیر نبرد و به اصطلاح خانه نشین شد بلکه دیگران را نیز از ایجاد اختلاف و نزاع برحذر داشت و در آن مقطع زمانى، جنگ داخلى را فتنه اى دیگر مى دانست:  

خود حضرت می‌فرمایند:  

”مردم شما هدف‌گیری شدید و مورد آماج بلا و امتحان هستید، بیدار شوید و از مستی وفور نعمت و از سختی عقوبت بترسید؛ آنگاه که غبار شبهه برانگیزد برجای خویش بمانید، حرفی نزنید و اقدامی نکنید و اگر نمی‌توانید حق و باطل را تشخیص دهید بر اساس تعصب و احساسات موضع نگیرید.[7]

فتنه زمانی که می‌آید از روبرو شناخته نمی‌شود، وقتی که تمام می‌شود از پشت سر شناخته می‌شود.[8]

اى مـردم، امـواج فـتـنـه هـا را بـا کـِشـتـى هـاى نـجـات "تـمـسـک بـه اهل بیت پیامبر "ص'، در هم بشکنید و از پیمودن راه اختلاف و پراکندگى بپرهیزید.[9]

 

ای مردم امام حاکم خود را در این فتنه‌های تنها مگذارید تا بعدها خود را سرزنش کنید.  خود را در آتش فتنه‌ای که پیشاپیش آن رفته‌اید بی‌اندیشه در می‌آورید همانا من برای شما چراغم درتاریکی ، هر کس در تاریکی است و حق را از باطل نمی‌شناسد به این چراغ بنگرد،‌ به من بنگرد و راه را بیابد.[10]"

بـنـابـرایـن در عـصـر حـاضـر، هـر گـاه در تـلاطـم و تضارب آراء و امواج فتنه ها، حق و بـاطـل بـر مـردم مـشـتبه گردید، بایستى گوش جان به فرامین و فرمایشات ولى فقیه سپرده و سخن آخر را از زبان سلاله پاک زهراى اطهر "س"، حضرت آیت ا... العظمى خامنه اى به جان دل بپذیریم که سکاندارى کشتى نجات در عصر حاضر به دست اوست.

بخشی از فرمایشات مقام عظمای ولایت در رابطه با نقش بصیرت در مقابله با فتنه ها حسن ختام این نوشتار است:

«.... بصیرت خودتان را بالا ببرید، آگاهى خودتان را بالا ببرید. من مکرر این جمله‏ى امیرالمؤمنین را به نظرم در جنگ صفین در گفتارها بیان کردم که فرمود: «الا و لایحمل هذا العلم الّا اهل البصر و الصّبر».[11]

.... بصیرت مهم است. نقش نخبگان و خواص هم این است که این بصیرت را نه فقط در خودشان، در دیگران به وجود بیاورند....

....امام حسین را فقط به جنگِ روز عاشورا نباید شناخت؛ آن یک بخش از جهاد امام حسین است. به تبیین او، امر به معروف او، نهى از منکر او، توضیح مسائل گوناگون در همان منى‏ و عرفات، خطاب به علما، خطاب به نخبگان - حضرت بیانات عجیبى دارد که تو کتابها ثبت و ضبط است - بعد هم در راه به سمت کربلا، هم در خود عرصه‏ى کربلا و میدان کربلا، باید شناخت. در خود عرصه‏ى کربلا حضرت اهل تبیین بودند، میرفتند، صحبت میکردند. حالا میدان جنگ است، منتظرند خون هم را بریزند، اما از هر فرصتى این بزرگوار استفاده میکردند که بروند با آنها صحبت بکنند، بلکه بتوانند آنها را بیدار کنند. البته بعضى خواب بودند، بیدار شدند؛ بعضى خودشان را به خواب زده بودند و آخر هم بیدار نشدند. آنهائى که خودشان را به خواب میزنند، بیدار کردن آنها مشکل است، گاهى اوقات غیر ممکن است.»[12]

 

---

[1] - اقرب الموارد، سعید الخورى الشرتونى، ج 2، ص 902، بیروت

[2] - نهج البلاغه، فیض الاسلام، خطبه 50

[3] - همان ، خطبه 263

[4] - فتنه از دیدگاه علی (ع)- استاد حسن رحیم پور ازغدی

[5] - همان ، خطبه 5

[6] - طلاق-2

[7] -  نهج‌البلاغه ، فیض الاسلام ، خطبه 151

[8] -  همان ، خطبه 93

[9] - همان ، خطبه 5

[10]- فتنه از دیدگاه علی (ع)- استاد حسن رحیم پور ازغدی

[11] - نهج البلاغه ، خطبه 173

[12] - بخشی از بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار اعضای دفتر رهبری و سپاه ولى امردر تاریخ 5/5/88